Sporda biyolojik pasaport temel olarak, doping maddelerini veya yöntemlerini geleneksel doping testleri ile denetlemek yerine yasaklı maddelerin kullanımının etkilerini dolaylı olarak daha uzun vadede takip edilmesi ile sporcuların biyolojik değerlerinin incelenmesidir.
Geleneksel uygulamalı doping testi, idrar veya kan örneğinde yasaklı maddelerin tespiti amacıyla yapılır. Saptamadaki önemli unsur, organizmaya yabancı olan yasaklı maddelerin analitik yöntemler ile belirlenmesi ve tanımlanabilmesidir.
Teknolojinin gelişimindeki ivmelenme ile her gün birçok hastalığın önüne geçilebiliyor. Bununla ortaya çıkan yeni tedaviler ve iyileştirici maddeler kullanılmakta ve bu maddeler arasında atletik performans artırıcı etkiler de gözlemlenebiliyor. Bu maddelerin iyileştirici etkileri sağlayabilmesi için, insan vücudundaki hastalık ve rahatsızlık yaratan bileşenlerin yerini alması gerek.
En yaygın örneklerden ikisi, günümüzde genetik olarak modifiye edilen ve endojen hormonlarla neredeyse aynı hücresel yapıya sahip olan insülin ve eritropoetin (EPO) hormonlarıdır.
Bu nedenle, bu maddelerin geleneksel doping testleri ile tespiti imkansıza yakındır. Örneğin, EPO son yıllarda neredeyse tüm dayanıklılık sporlarında büyük ölçüde suistimal edilmiştir. Şimdi biyolojik pasaport sürecindeki ilk girişim olan kan değerleri incelemelerine geçebiliriz.
Dolaylı doping tespiti: kan değerlerinin incelenmesi
Spor federasyonları EPO’nun tespit edilememesi problemi ile baş etmek için, geleneksel testlerin aksine indirekt ölçümler kullanmaya başladı.
Burada EPO aracılığıyla kan bir nevi manipüle edilir ve oksijen taşıyan kırmızı kan hücrelerinin sayısı artırılmaya çalışılır. Laboratuvar testleri bunu belirlemek için hemoglobin konsantrasyonları ve kırmızı kan hücrelerinin yüzdesini kullanır. Hemoglobinin veya hematokrit -kırmızı kan hücrelerinin hacminin, toplam kan hacmine oranı- düzeyinin belirlenmesi ile elde edilen değer doping tespiti için dolaylı yoldan kullanılmış oluyor.
Örneğin, erkek bisikletçilerde yarış öncesi testlerde hemoglobin konstrasyon seviyesi 17g/dL veya hematokrit seviyesi %50’nin üzerinde olan yarışmacılar resmi olarak sağlık durumları sebep olarak gösterilerek yarış dışı bırakılmış. Ancak yine de yasaklı madde organizmada belirlenmediği sürece pozitif doping testi olarak tanımlanamaz.
Burada ironik bir durum, sağlıklı erkek popülasyonun yaklaşık %3’ünün hemoglobin değerlerinin 17g/dL’nin üzerinde olduğu veya hematokrit düzeyinin %50’sinin üzerinde olduğu göz önüne alınırsa, bu önlemlerin hassasiyeti tartışılabilirdi. Bunun sonucunda dopingle mücadelede sağlıklı ve hassas bir şekilde kullanılamayacağı anlaşıldı.
Diğer tür kan testleri: kombinasyonlar
Kan değerleri için diğer tür testler, kırmızı kan hücrelerinin üretimini ile ilişkili birçok kan değerini temel alır -ki bu aslında EPO’nun tetiklediği şeydir. Bu arada EPO ile ilgili daha detaylı bilgi almak isteyenler buraya tıklayınız.
OFF skoru olarak bilinen ve en yaygın olarak kullanılan kan değerleri kombinasyonu, hemoglobin konsantrasyonu ve olgunlaşmamış kırmızı kan hücrelerinin (retikülositler) yüzdeleri kullanılarak hesaplanır. OFF adı, eritropoetik maddelerin alımının önlenmesi ve durdurulmasına karşı en hassas yöntem olmasından dolayı verilmiş.
Skor, sağlıklı bir sporcu popülasyonunda böyle bir sonuç bulma olasılığını test ediyor denilebilir.
Ve biyolojik pasaport yaklaşımı: uzun vadeli denetlemeler
Dolaylı doping testleri ve kan kombinasyonu yaklaşımlarına yapılan eleştiri, doğal olarak düşük hemoglobin değerlerine sahip sporcuların EPO’yu şüphe uyandırmadan bir noktaya kadar kullanabilmeleriydi. Aynı durumda doğal olarak yüksek hemoglobin seviyesine sahip olmak ise sporcunun çok kolay bir şekilde yakalanmasını sağlıyordu. Bu noktada biyolojik pasaport ile sürecin daha uzun zamanlı takip edilmesi ile bu tür problemlerin de önüne geçilmesi amaçlanıyor.
Bu, belirli biyolojik değerlerin dopingle ilişkisini belirlemek için uzun vadeli kayıt altına alınması fikrini ortaya çıkardı.
Uzun vadeli denetlemeler ile dopingi belirlemek için birçok matematiksel yaklaşım geliştirilmiştir. Bu hesaplamalar ve algoritmalar sporcunun referans değerleri ile sporcunun test sonuçlarını karşılaştırır. Böylece her bir sporcunun önceki verileri kullanılarak biyolojik değerleri için alt ve üst sınırlar belirlenir. Bu bireysel sınırların aralığı, analiz ile önceden belirlenir: ve analizle belirlenen hassasiyet %99.9’dur. Yani madde kullanmayan 1000 atletten 1’i bu aralığın dışına çıkabilir (Matematiksel değerlerin analizi ile ilgili okumak için Sharpe-2006, Sottas-2006 ve Sottas-2010).
Örnek Veriler
Görsellerde normal hematolojik değerlere sahip bir sporcunun hemoglobin, retikülosit ve OFF değerleri paylaşılmıştır.
Şimdi de görsellerde bir sporcunun eritropoetik uyarıcı ile etkilenen kan değerlerine bakalım. Burada dikkat edilmesi gereken nokta sporcunun verilerinin matematiksel olarak belirlenen alt ve üst sınırların dışına çıkması ve bu veriler kullanılarak dopinge neden olan bir uyarıcıya maruz kalındığının tespitidir.
Biyolojik pasaport ve verileri ile ilgili görseller ve güncel bilgileri derlemek için David Mottram ve Neil Chester tarafından 2018 yılında yayımlanan Drugs in Sport kitabı referans alınmıştır.
Bu konuyla ilgili olanlar daha önce paylaşılan Sporda Madde Kullanımı: Başlangıç, Tanım ve Yasaklılar Listesi, Bağımlılık ve Spor: İnsan Vücudunun Uyum Süreçlerinden Spora ve EPO: Eritropoietin Nedir? Tanımı, etkileri, riskleri yazıları incelenebilir.
Merak ettikleriniz veya sormak istedikleriniz için yorum yapabilir veya iletişime geçebilirsiniz.